Español
Galego
O sábado, 22 de marzo, Santiago de Compostela acolleu a 11ª Xornada Interdiocesana de Pastoral Penal de Galicia no emblemático Mosteiro de San Martín Pinario. Baixo o lema “Unha Xustiza Penal ao servizo da reinserción”, o evento salientou a importancia da reintegración social no contexto penal.
A esta xornada asistiron o arcebispo de Santiago de Compostela, monseñor Francisco Prieto Fernández; o bispo de Mondoñedo-Ferrol e representante da pastoral penal da Provincia Eclesiástica, monseñor Fernando García Cadiñanos; o bispo de Lugo, monseñor Alfonso Carrasco; o equipo de delegados e capeláns de Pastoral Penal das Dioceses de Galicia, así como un gran número de asistentes, entre os que se atopaban persoas privadas de liberdade, gozando dunha saída programada, traballadores de institucións penais, representantes do terceiro sector e voluntarios.
Xubileu e a parábola do fillo pródigo
Despois do saúdo inicial por parte de mons. Francisco Prieto, na oración inicial, mons. Alfonso Carrasco, reflexionou sobre o xubileu, subliñando a súa esencia de perdón e indulxencia plenaria. Na súa mensaxe, destacou de maneira especial o vínculo entre este concepto e a pastoral penal, poñendo de relevo a mensaxe esperanzadora de que existe un Pai que espera e coida a cada persoa, independentemente da súa situación.
Mons. Carrasco enmarcou a súa mensaxe na parábola do fillo pródigo, onde sinalou que o amor do Pai celestial tradúcese nun abrazo incondicional que restaura e dignifica. Esta mensaxe ten un impacto particular no contexto da pastoral penal, xa que transmite ás persoas en situacións de vulnerabilidade ou exclusión social a certeza de que son valiosas porque hai alguén que se preocupa por elas.
Manuela Carmena: reflexións sobre o sistema penitenciario e a humanización da xustiza
A xornada tivo como figura destacada a Manuela Carmena. Foi presentada por delegada de pastoral penal da Arquidiocese de Santiago de Compostela, Yolanda Sánchez, quen destacou o firme compromiso da relatora coa xustiza e os dereitos humanos ao longo da súa vida e traxectoria, así como o seu enfoque humanista na modernización do sistema xudicial.
O valor da experiencia: a analogía do GPS
Ao comezo da súa intervención, Manuela Carmena compartiu unha reflexión sobre o papel das persoas maiores como unha especie de “GPS”, que poden advertir ás xeracións máis novas sobre os desafíos e erros no seu camiño. Cre que as súas experiencias poden ser útiles para o labor da pastoral penal, á que considera “tan necesaria e tan absolutamente complementaria”.
Iniciativas no ámbito penal: Zapatelas e o taller de Aranxuez
Carmena detallou a súa participación en iniciativas de reinserción social, como Zapatelas, onde se confecciona roupa infantil coa axuda de persoas en risco de exclusión. No cárcere de Aranxuez, no módulo 3, teñen un taller onde se elaboran xoguetes deseñados por ela. Esta colaboración xerou reflexións interesantes entre os presos e os seus colaboradores. Tamén mencionou a posibilidade de estender este traballo ao módulo de desintoxicación (módulo 11) da prisión.
Carmena emocionouse ao lembrar os abrazos dalgúns presos, o que reafirmou a súa convicción sobre a necesidade de humanizar o castigo. Citou o libro “O Visitador do Preso” de Concepción Arenal, como unha influencia importante no seu pensamento.
Considera a Concepción Arenal “a muller ensaísta máis importante de España”. Destacou o seu activismo, non só na reflexión sobre a xustiza e os cárceres, senón tamén na creación de solucións prácticas como a primeira cooperativa de vivendas obreiras.
O concepto de “Utopía” e a necesidade de actuar
Carmena fixo referencia á frase de Concepción Arenal “Chámanme utópica. Utópica non insulta, pero desacredita”. Defendeu que a procura da humanización non é utópica, xa que se logran avances cando se pensa nas persoas e humanízanse os procesos.
Definiu o cárcere como “unha institución de castigo” cuxo fin é sancionar delitos. Recoñeceu que a privación de liberdade é unha pena, pero lembrou que a Constitución establece que este sufrimento debe ter un propósito de reparación e reinserción. Cuestionou se “o castigo é un instrumento pedagóxico?”, sinalando que as concepcións educativas modernas abandonaron a idea do castigo físico como método efectivo.
Mencionou a corrente abolicionista do dereito penal, que cuestiona a eficacia do castigo para modificar as actitudes negativas da sociedade.
Neste sentido, Carmena criticou a tendencia para endurecer as penas como solución aos problemas sociais, utilizando como exemplo a loita contra o tráfico de drogas, onde a pesar das numerosas disposicións, os resultados non sempre son os esperados.
A despersonalización do castigo penal
Carmena salientou que “o castigo penal é un castigo despersonalizado, é un castigo absolutamente obxectivo”, que non considera a individualidade da persoa castigada.
Para finalizar a súa primeira intervención, compartiu a experiencia dun xuízo por agresión sexual no que, tras ditar unha condena, ofreceu o seu teléfono persoal ao acusado, dicíndolle que lle importaba o seu futuro e que estaría pendente de que o cárcere contribuíse á súa mellora. Este xesto ilustra a súa convicción de que “o castigo non pode ser obxectivo. O castigo non pode ser indiferente. O castigo ten que ser esa relación sutil para que poida fornecer un efecto entre que a persoa que castigue o castigado saiba que hai un vínculo, e sobre ese vínculo é o que temos que traballar”.
Xustiza humana e dialóxica
Despois dun breve descanso, Manuela Carmena ofreceu unha detallada radiografía do sistema xudicial e penal español, avogando por unha transformación profunda que priorice a humanización dos procesos e a recuperación do diálogo como piares esenciais da administración de xustiza.
Coa autoridade que lle confiren anos de experiencia como avogada laboralista, xuíza de vixilancia penal e maxistrada, Carmena abordou diversos aspectos críticos, desde a formación dos futuros xuíces ata o trato aos presos e a relegación das vítimas nos procedementos penais.
Formación xudicial ancorada na memorización: un obstáculo para a empatía
Iniciou a súa segunda intervención cuestionando a metodoloxía de selección e formación dos xuíces, baseada fundamentalmente na memorización exhaustiva de leis. Para Carmena, esta carencia formativa en aspectos como a comprensión e o trato humano contribúe a unha “deshumanización do sistema”.
A urxente necesidade dun trato humano na interacción xudicial
Un aspecto clave da reflexión de Carmena centrouse na urxente necesidade de garantir un trato digno e respectuoso cara a todas as persoas que interactúan co sistema xudicial, en particular aquelas detidas ou encarceradas. Relatou unha experiencia significativa vivida na escola xudicial de Barcelona, onde expuxo aos futuros xuíces a importancia da súa primeira reacción ao recibir a un detido no seu despacho. Subliñou que esta interacción inicial debería caracterizarse por un enfoque humano, empezando por un xesto tan simple como miralo aos ollos, convidalo a sentar e decidir, segundo sexa o caso, sobre as esposas. Ademais, destacou o valor de presentarse e explicar con claridade o que está a suceder.
Esta perspectiva estendeuse á súa experiencia como xuíza de vixilancia penal, onde adoptaba xestos de respecto como pedir permiso para entrar nas celas, consideradas un “reduto de intimidade”.
Institucións penitenciarias españolas: un modelo con desafíos pendentes
A pesar das súas críticas ao sistema xudicial, Carmena recoñeceu que España conta cuns dos mellores centros penais de Europa e do mundo. Con todo, insistiu na importancia fundamental do control xudicial sobre a administración penal, exercido polos xuíces de vixilancia penal, para garantir de maneira efectiva os dereitos das persoas privadas de liberdade.
Relatou un episodio no que defendeu a autoridade xudicial fronte á administrativa ao impedir a expulsión de representantes de Human Rights Watch dunha prisión. “Quedou claro que a autoridade xudicial ten que ser respectada fronte á autoridade administrativa e iso é moi importante porque iso é unha garantía extraordinaria para a persoa presa”, sentenciou. Con todo, tamén sinalou a necesidade dun maior entendemento e diálogo entre a xudicatura e a administración penal para asegurar que as decisións xudiciais sexan efectivas e teñan en conta as realidades dos centros.
Na súa extensa intervención, Manuela Carmena trazou unha folla de roteiro cara a unha xustiza máis humana e efectiva, onde a empatía, o diálogo e o respecto sexan elementos intrínsecos de todos os procesos. O seu chamado a “recuperar a linguaxe” na administración de xustiza ecoa como unha demanda urxente para construír un sistema que realmente sirva á cidadanía na súa totalidade.
Debate sobre o Dereito penitenciario: situación, retos e perspectivas.
A evolución do sistema penitenciario e a incorporación da tecnoloxía
Sofía Castrillo Quintana iniciou as reflexións destacando a notable evolución do sistema penal desde 2002. Subliñou como as reformas lexislativas e a adaptación ás decisións marco da Unión Europea han impactado na execución das penas. Un avance significativo, segundo Castrillo, foi a incorporación de novas tecnoloxías que ampliaron as posibilidades de comunicación para os internos. Tamén resaltou a reforma que permite aos avogados acceder aos centros penais cos seus dispositivos electrónicos baixo certas condicións, o que supón un cambio significativo na comunicación cos seus defendidos.
Críticas ao sistema normativo e a necesidade de legalidade
A problemática da extranxeiría en prisión: os grandes esquecidos
Manuel Yuguero Fernández abordou a complexa situación dos internos estranxeiros, que representan unha porcentaxe significativa da poboación recluída (ao redor do 30%). Sinalou que o sistema penal actual “non ofrece solucións” adecuadas para esta realidade. Yuguero lamentou que, a pesar do investimento en resocialización, a falta de condicións materiais e a dificultade na execución das ordes de expulsión conducen ao “abandono absoluto” destes internos.
Subliñou a importancia de considerar as circunstancias particulares dos inmigrantes e a necesidade de que o Estado asuma a súa responsabilidade na súa tutela, en lugar de depender exclusivamente de entidades sociais.
Reflexións desde a experiencia nun centro “humanizado”
Elena Fernández Montes compartiu a súa experiencia de máis de 15 anos no cárcere de Pereiro de Aguiar, describíndoa como un centro pequeno e “bastante humanizado”. Relatou como, a pesar da súa visión crítica do sistema penal, sente aceptada e a súa opinión é valorada polos seus compañeiros. Fernández Montes coincidiu con Ester Lora na crítica de utilizar sancións sen cancelar como único motivo para denegar permisos, práctica que en Pereiro de Aguiar pondérase segundo a gravidade da falta. En canto á evolución do dereito penal, avogou por unha lexislación “especialmente pausada, reflexiva, meditada”, que non responda a “golpe de titular” nin a ansias de vinganza, e que volva ao “principio de intervención mínima”.
Os principais problemas do sistema penitenciario e posibles solucións
Ante a pregunta de José Videla sobre os principais problemas do sistema penal e posibles solucións a medio e longo prazo, Elena Fernández Montes salientou que os problemas do dereito penal preceden e condicionan gravemente ao dereito penal. Criticou o uso excesivo da prisión para delitos menores e a falta de recursos para abordar as complexas problemáticas sociais dos internos, convertendo os cárceres en “almacéns de persoas que non quere a sociedade”. “A miña sensación é que está a ingresar en prisión, non é a que fixo as cousas máis reprobables, senón a máis apartada, atravesada por circunstancias máis desfavorables”. Avogou por dotar de máis recursos ao dereito penal, aínda que recoñeceu que o problema fundamental é de índole social.
Manuel Yuguero Fernández insistiu na necesidade de atender aos diversos colectivos minoritarios dentro de prisión e na falta de recursos tanto na xustiza como no sistema penal, que a miúdo son suplidos por entidades sociais. Ester Lora Rodríguez cuestionou se realmente crese na resocialización como obxectivo do sistema penal e penal, sinalando a existencia de penas excesivamente longas e unha onda “punitivista” na sociedade. Tamén criticou a desconexión entre o esforzo por reparar o dano e a capacidade económica dos internos.
Sofía Castrillo Quintana sinalou a falta de persoal e medios como un dos principais obstáculos para levar a cabo os numerosos programas de tratamento destinados á reeducación e reinserción social. “Para min, por exemplo, é a falta de persoal e a falta de medios. Facemos moitos programas de tratamento e moitas veces pois nos falta persoal para poder chegar a eles “.
É efectiva a resocialización no contexto actual?
Manuel Yuguero Fernández tamén se sumou ás críticas, cuestionando se a introdución da prisión permanente revisable tivo algún impacto positivo na redución da delincuencia. Avogou por incluír no debate as perspectivas de psicólogos e outros profesionais para entender mellor as posibilidades de resocialización segundo os diferentes tipos de delitos e delincuentes.
A extensa mesa redonda concluíu cunha reflexión sobre a complexidade do sistema penal, a necesidade de equilibrar a seguridade coa resocialización, e a urxencia de abordar as problemáticas sociais que subxacen á criminalidade. Os participantes coincidiron na importancia de manter un debate aberto e multidisciplinar para avanzar cara a un sistema penal máis xusto e humano, tal como inspirouno a reflexión inicial sobre as palabras de Manuela Carmena.
