Español
Galego
Hoxe venres 25 de abril, no Mosteiro San Martiño Pinario de Santiago de Compostela tivo lugar unha Xornada que abordou a xestión do patrimonio inmobiliario da Igrexa que se atopa redundante. Este tema é unha preocupación importante que afecta non só á propia Igrexia, senón tamén á sociedade civil e ás distintas administracións.
A benvida estivo a cargo de mons. Francisco José Prieto, Arcebispo de Santiago, quen destacou a relevancia do patrimonio na cidade e describiuno como unha expresión de fe, historia e cultura. Citou ao Papa Francisco, referíndose ao congreso de 2018, quen considera que o coidado dos bens culturais eclesiásticos equivale a “dar culto a Cristo”, sendo “testemuño de fe” e “instrumentos de evangelización”. O Arcebispo salientou a importancia da beleza como camiño cara a Deus e a necesidade de que as decisións sobre este patrimonio sexan o “froito dunha reflexión coral” que integre á comunidade cristiá e á comunidade civil, buscando a colaboración interdisciplinar. Encomendou á xornada esta mesma reflexión coral.
A introdución do evento, realizada por Esteban Fernández-Cobián, contextualizou a problemática, sinalando a dificultade que o mantemento de templos en desuso supón para a economía das dioceses. Mencionou as primeiras directrices vaticanas de 2018 sobre a disposición e reutilización de igrexas, promovidas polo entón Consello Pontificio para a Cultura. Estas directrices avogan por unha “reapropiación continua” dos edificios, facéndoos “habitables e útiles”. Tamén se presentou o tema do patrimonio das comunidades de vida consagrada, unha área menos explorada, vinculado ao simposio e volume “Carisma e Creatividade” de 2022. Mostráronse diversos exemplos internacionais e españois de reutilización, desde clubs nocturnos e pistas de skate ata librerías e hoteis.
O Profesor Andrea Longhi, arquitecto e historiador da arquitectura, abordou a perspectiva histórica e as directrices vaticanas de 2018. Explicou que a redundancia de igrexas non é un fenómeno novo e que a situación actual responde a múltiples factores como cambios demográficos, culturais e un afastamento dos lugares físicos. Subliñou que o estudo dos valores históricos e culturais dos edificios é fundamental para a súa reutilización. Propuxo considerar os espazos baleiros como “espazos de espera, espazos de esperanza”. Destacou a necesidade de construír comunidade antes de pensar no proxecto arquitectónico. Presentou a idea da “pluralidade”: dos actores históricos (promotores diversos, agora concentrados en parroquias), dos usos históricos (as igrexas sempre foron espazos adaptativos, non só litúrxicos), e do multiculturalismo actual. Identificou catro conceptos clave para a abordaxe: resiliencia (capacidade de adaptación mantendo elementos fundacionais), sustentabilidade (ambiental, social, económica, co reto do mantemento ordinario), corresponsabilidade (pluralidade de promotores e usos con visión compartida), e planificación (visión unitaria para opcións ambiciosas). Expuxo preguntas desafiantes sobre a conveniencia da lexibilidade da antiga función relixiosa na reutilización, a ambigüidade entre usos culturais (museos, concertos) e litúrxicos, e a viabilidade da reversibilidade das intervencións (un dogma en restauración).
O Profesor Luigi Bartolomei, especialista en patrimonio relixioso e cultural, centrou a súa intervención no patrimonio das comunidades de vida consagrada, un tema cun nivel de desenvolvemento menor e máis fragmentado que o das igrexas parroquiais. Presentou datos alarmantes sobre a diminución significativa de consagrados e consagradas en Europa (-45% a -50% en Italia/Europa), mentres que o número de “casas” relixiosas diminúe en menor medida (-10% a -20%), o que xera unha notable infrautilización dos vastos complexos inmobiliarios. No resto do mundo, a tendencia é inversa (aumento de persoas e casas). Sinalou que este patrimonio presenta fraxilidades como a extrema fragmentación de propietarios, a gran amplitude dos complexos (a igrexa a miúdo é menos do 50% do volume) e a súa importancia urbana. A política prevalecente para este patrimonio é a capitalización (alugueiro), aínda que as mulleres consagradas tenden a priorizar o “valor social”. Propuxo ver a reutilización como unha “diaconía territorial”, unha oportunidade para a construción de comunidade e integración social. Considerou que unha igrexa pechada é un “escándalo”, xa que os bens cunha orixe pública (doazóns) deberían manter unha accesibilidade pública.
El Profesor Albert Gerards, teólogo e coordinador do proxecto Transara, compartiu experiencias recentes de reutilización en Alemaña. Explicou que o proxecto Transara estuda o espazo sacro como un “fenómeno social”, onde o edificio interactúa con persoas e accións. A situación en Alemaña caracterízase por un exceso de igrexas construídas post-guerra e unha perda masiva de membros, proxectando peches significativos. Mencionou un cambio de mentalidade, pasando da ignorancia á prioridade da reutilización e a colaboración, aínda que as decisións a miúdo aínda non inclúen ás persoas directamente afectadas. Subliñou que “as igrexas pertencen a todos” e o seu novo uso debe beneficiar á comunidade. Presentou categorías de reutilización baseadas en experiencias: simultaneidade (diversos usos no mesmo espazo, como igrexas-librería ou igrexas culturais), separación (división do espazo para distintos fins, como áreas litúrxicas separadas de zonas sociais ou arquivos), e acumulación (non definida explicitamente, pero presente en exemplos como os columbarios, que se converteron nunha categoría crecente en Alemaña, integrando espazos funerarios en igrexas activas ou reconvertidas). Concluíu que hai innumerables posibilidades, pero “non existen solucións patentadas”, requirindo cada caso unha atención especial e a inclusión da sociedade civil para atopar solucións creativas.
O debate final permitiu profundar en varios temas. Falouse do concepto de patrimonio como “paisaxe cultural”, integrando o construído e o natural, e a necesidade de diálogo coas preocupacións contemporáneas da sociedade (ecoloxía, sustentabilidade etc.)/ etc.). Cuestionouse o uso do termo “redundante”, percibido como negativo e que non reflicte o esforzo da Igrexa no mantemento, contrastándoo co abandono de edificios públicos por parte do Estado. Debateuse a viabilidade económica e a sustentabilidade a longo prazo de usos comerciais ou culturais fronte á opción da “ruína ordenada”, vista por algúns como unha solución estética e espiritual válida. Finalmente, expúxose a posibilidade de que novas comunidades relixiosas reutilicen o patrimonio de ordes en declive. Aínda que esta opción considerouse ideal, sinalouse que na práctica é difícil debido á falta de adaptación de novas formas de vida relixiosa a estruturas antigas deseñadas para carismas específicos. Con todo, presentáronse exemplos exitosos onde se atopa unha “utilidade semellante” á finalidade orixinal do edificio.
A xornada concluíu coa invitación a un xantar e visitas guiadas á Igrexa de San Francisco e San Martiño Pinario, ofrecendo unha oportunidade para continuar o diálogo e a reflexión.
